Fort Honswijk

Fort Honswijk bestaat in eerste instantie uit een aarden wal. Vanaf deze wal was het de bedoeling om het gebied ten noorden van de Lekdijk te verdedigen. Het verdedigingswerk wordt in 1842 en 1843 aangelegd. Voor de aanleg wordt het dorpje Honswijk dat uit enkele huizen en een boerderij bestaat gesloopt. Ook het vervallen kerkje verdwijnt.

De aarden wal wordt bekleed met graszoden om verstuiving tegen te gaan. Langs de gracht is een doornhaag zodat aanvallende soldaten er hinder van zouden hebben. In het midden worden kogels en kanonlopen bewaard. Ook komt er een inlaat- en inundatiesluis. Koning Willem II bezoekt in 1843 het fort en heeft toestemming om het fort naar hem te noemen: Fort Koning Willem II.

De bouw van de toren

Op 5 augustus 1844 start de aanbesteding van de bouw van een bomvrije defensietoren. Het is de eerste van de tien torenforten die zouden worden gebouwd. De toren is bijna 44 meter breed en heeft muren van één meter dik. Met drie verdiepingen en één ondergrondse verdieping wordt het de grootste toren van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het wordt een fort binnen het fort.

Op 6 december 1844 wordt tijdens de bouw door aannemer J.W. de Groot uit Gorinchem ter gelegenheid van de verjaardag van Koning Willem II een groot feest gegeven voor het personeel. Die gaan zaklopen, mastklimmen en houden een bal met 18 muzikanten die zijn geworven onder het personeel. Het personeel wordt die dag doorbetaald.¹

In het voorjaar van 1845 staat het water in de Lek hoog. Vanwege de bouw van Fort Honswijk en de sluis is een stuk van de Lekdijk afgegraven en vervangen door een waterkering. Er ontstaat hier een kwel en met veel mankracht weet men een dijkdoorbraak te voorkomen.

In december 1848 is het fort gereed. De bouwers van het torenfort waren geïnspireerd door de kastelen uit de middeleeuwen. De toren had kantelen, net als bij een kasteel en een 3,5 meter brede gracht met ophaalbrug. De totale hoogte van de toren is 18 meter en de doorsnede is 43 meter. Achter de schietgaten staan kanonnen opgesteld.

De kelder werd gebruikt voor opslag van goederen en er was een waterreservoir. Op de begane grond bevonden zicht de verblijven voor de manschappen, was er een keuken en waren de magazijnen. De eerste en tweede verdieping bevatte lokalen voor officieren en onderofficieren. In Totaal konden er 542 personen worden ondergebracht in het fort.²

Functie Fort Honswijk

Het torenfort Honswijk en fort Everdingen verdedigden samen de Lek. Fort Honswijk beschermde ook de sluizen van het inundatiekanaal (uitgediepte veenriviertje De Snel). Tevens werd een doortocht via het hoger gelegen land langs de Noordelijker Lekdijk voorkomen. Het fort lag op een strategisch belangrijke positie. Op zo’n 400 meter ten noorden van Fort Honswijk wordt tegelijkertijd het Lunet aan de Snel aangelegd ter ondersteuning van het fort.

In 1869 wordt het fort beschreven. Daarin staat dat het bovenste deel van grote afstand is te zien en men vroeg of laat tot bescherming met aarden wallen moet overgaan.³

Mobilisatie 1870

De eerste mobilisatie was in 1870. Het fort werd negen weken in gebruik genomen, omdat de Frans-Duitse oorlog was uitgebroken. Er waren 500 man en 9 officieren gelegerd. In de vochtige donkere ruimten sliepen de opgeroepen mannen op zakken stro, maar voordat het zover was bij de lokale bevolking. Overdag werd het fort gevechtsklaar gemaakt. Er werden kanonnen geplaatst en de schietgaten werden vrij gemaakt. Het gereedschap was verouderd en ging regelmatig stuk (Bron). Op 2 september 1870 bezoekt Koning Willem III het fort.

Ontploffing bom

Na de mobilisatie zijn er militairen aanwezig die de granaten van de mobilisatie onklaar maken. Op 23 november 1872 ontploft daarbij een granaat. Een persoon komt om het leven en een tweede raakt zwaargewond.⁴ Nog eens twee anderen raken licht gewond.⁵ In eerste instantie wordt er gemeld dat er verkeerd gereedschap is gebruikt, waardoor er vuur in het kruit kwam. Dit wordt later gecorrigeerd.

Het dodelijke slachtoffer is korporaal Wilhelm Frans Hendrik Molenaar (23). Hij overlijdt enkele uren na de ontploffing. De zwaargewonde heet Melis van den Akker (20) en zijn beide armen worden geamputeerd. Hij krijgt twee kunstarmen en dit zien we terug op deze foto uit 1911. Ook blijkt hij met zijn mond schrijfgerei te kunnen bedienen om zijn handtekening te kunnen zetten. Hij weet zijn leven op te pakken als tolbaas in Oud-Loosdrecht. Kanonnier Petri en Sergeant van de Borst hebben lichte verwondingen.
Lees hier meer over Melis van den Akker

Verbetering toren Fort Honswijk

Het fort wordt tussen 1878 en 1881 verbeterd. De verbetering bestaat uit slopen van de bovenste verdieping van de toren. Deze is te opvallend zichtbaar voor de vijand. Ook wordt in 1878 het poortgebouw geplaatst. Deze is dan onderdeel van een aarden wal.

Het werk is welkom vanwege de hoge werkeloosheid die op dat moment heerst. Toch breekt er in juni 1880 een staking uit, omdat de arbeiders meer loon willen. De dag wordt zingend en drinkend doorgebracht.⁶

Verder wordt in 1882 de contrescarp van drie bouwlagen aan de noord- en oostkant aangelegd, om de toren te beschermen. Er komen veertig lokalen in deze contrescarp. Het geschut wordt van de toren verwijderd. De toren krijgt daarmee haar huidige vorm. Er kunnen dan zo’n 550 tot 650 man worden gehuisvest. Er staan 34 kanonnen opgesteld op de aarden wallen. Deze wallen worden van bomen voorzien, zodat het fort beter gecamoufleerd is.

Oefeningen

In 1882 wordt er een grote oefening gehouden in de nieuwe waterliniegebouwen. Er zijn 1300 soldaten bij betrokken die zijn verdeeld over verschillende forten en werken; Honswijk, ’t Hemeltje, Vechten en Waalse Wetering. Daarbij wordt de telegraaf ingezet om onderling contact te houden.

De militairen op Honswijk hebben daarbij last van de lokale bevolking die ’s nachts in grote aantallen rond het fort rondzwierven. De bevolking schreeuwden commando’s naar de soldaten in het fort en schoten met geweren. Ook werden telegrafiekabels uit de sloot gehaald en vernield, zelfs gestolen. De oefening betrof niet alleen actie op het land, ook werd een gevecht nagedaan met een stoomboot die vanaf Culemborg opstoomde.⁷

Ook in latere jaren wordt er geoefend bij de Stelling van Honswijk.

Sluizen

Honswijk had drie sluizen. Vanuit de contrescarpgalerij liep een tunnel naar de inundatiesluis, zodat de sluis ook onder hevig vuur kon worden bediend. De grote was ten oosten van de contrescarpgalerij. Verder waren er twee kleinere exemplaren in de kade van de gracht rond het fort, één aan de noordoostzijde en één aan de oostzijde. Alleen de kleine inlaatsluis aan de oostzijde is nog aanwezig. De restanten van de oude gracht rond de toren en de ophaalbrug zijn in 1886 verdwenen.

Stelling van Honswijk

In 1885 wordt de brisantgranaat geïntroduceerd. De pas gebouwde bomvrije gebouwen bleken niet langer bestand tegen eventueel belegeringsgeschut. Na 1888 zijn er dan ook geen grote aanpassingen meer verricht van het fort. De nadruk wordt nu vooral gelegd op de nieuwe verdedigingswerken rond het Fort. Dit noemt men de Stelling van Honswijk. Het gaat om:

• Fort Honswijk (1842)
• Lunet aan de Snel (1845)
• Werk aan de Korte Uitweg (1873)
• Gedekte Gemeenschapsweg (1874)
• Werk aan de Waalsewetering (1875)
• Batterijen bij de noordelijke Lekdijk (1910)
• Werk aan de Groeneweg (1914)

Mobilisatie 1914 – 1915

Tijdens de mobilisatie in 1914 en 1915 is Fort Honswijk intensief in gebruik. Alle beplanting en bomen bij het fort worden verwijderd. Voor de mannen was het verder veel wachten. Foto’s uit die tijd tonen slaapbarakken op het terrein waar de nacht werd doorgebracht.

Adrianus Kaptein is fortcommandant. Onder zijn leiding worden het fort in staat van verdediging gebracht en met het organiseren van onder meer cabaretavonden, cursussen en kerkdiensten probeert de fortcommandant het verblijf van de manschappen zo aangenaam mogelijk te maken.

“Het fort zelf was aardig ingericht, maar hadden ze beter moeten voorzien van licht. Wie binnen was, wist niet of het dag of nacht is”, schrijft landstormsoldaat J. v.d. K. in De Soldatencourant van 29 maart 1916.

De saamhorigheid is hierdoor groot en van onenigheden zoals elders, is in Honswijk geen sprake. De commandant wordt op handen gedragen en bij vertrek uit het fort krijgt iedere soldaat een foto van Adrianus Kaptein in vol ornaat voorzien van een handtekening. De mobilisatie begint op 1 augustus 1914 en eindigt op 28 oktober 1915.

Op 2 augustus 1915 wordt er een gedenkpenning uitgereikt bij het feest ter gelegenheid van het eerste jaar van de bezetting van het fort. In totaal worden er 549 exemplaren uitgereikt en wanneer we naar de lijst met ontvangers kijken staat ook mevrouw Kaptein ertussen en ook Melis van de Akker die in 1870 was gemobiliseerd.

Honswijkdag

Twintig jaar na de mobilisatie wordt een reünie georganiseerd. Dit wordt georganiseerd op Hemelvaartsdag 10 mei 1934 door de voormalige fortcommandant Captijn (die zijn naam op 18 april 1924 heeft gewijzigd). Er is een aanwezigheid van 96 procent van de voormalige fortbezetting. Het gaat om 286 ex-gemobiliseerden en 200 echtgenoten. De mannen krijgen een particulier Reünistenkruis (Honswijksche kruis), een veldfles met inscriptie, er verschijnt een film en een boekje (brochure) met herinneringen. De minister van Defensie, mr Deckers, is aanwezig, evenals burgemeester Ten Holder.

In zomer van 1934 komt het idee op om een gedenkteken te maken in de vorm van een poortgebouw van 18 meter hoog en 28 meter breed. Het ontwerp is van oud-fortcommandant Captijn. Het poortgebouw moet in Schalkwijk komen, omdat daar een nieuwe weg is gerealiseerd tussen Noord en Zuid Nederland. Op 21 mei 1936 komt een groot deel van de Honswijk-bezetting opnieuw bijeen en komt het plan voor het gedenkteken in een stroomversnelling. Er wordt dan een prijsvraag uitgeschreven om tot het beste ontwerp te komen. De beoogde locatie van het gedenkteken is dan bij het nieuwe verkeersknooppunt De Berekuil in Utrecht. Vanwege gezondheidsredenen ziet Captijn er in 1937 vanaf en gaat het plan niet door.

Captijn overlijdt op 10 januari 1939 wanneer hij in Aalten onder een trein komt.⁸ Bij zijn begrafenis in Zeist zijn veel ‘Honswijkers’ aanwezig. Op Hemelvaartsdag 1939 wordt er een monument bij zijn graf opgericht. Oud-minister Deckers is daarbij aanwezig. Captijn krijgt de naam Vader van Honswijk.

Concentratiekamp

In 1935 is Honswijk korte tijd gebruikt als concentratiekamp. Fort Honswijk zou in 1935 het eerste concentratiekamp van Nederland zijn geweest. In werkelijkheid werden hier vluchtelingen opgevangen.

Mobilisatie 1939 – 1940

Tussen 1939 en ongeveer 1946 waren er ook soldaten gelegerd. Ook toen wordt het fort in gereedheid gebracht voor een aanval. Vooral bij het Werk aan de Groeneweg worden verbeteringen aangebracht. Met het binnenvallen van de Duitsers in 1940 wordt de waterlinie aangezet en loopt het achterland onder water. Het fort is dan zo goed als verlaten.

De val van Honswijk

Met het terugtrekken van de legereenheden van de Grebbelinie, raakt het fort weer bezet. Maar lang zullen ze er niet blijven. Soldaten die in Honswijk uitrusten zien op 14 mei 1940 in de verte een vrachtwagen langs de Lekdijk naderen. Er springen zwarte figuurtjes uit, die achter de dijk verdwijnen. Even later herhaalt dit zich. Het is duidelijk dat de vijand dichterbij komt.

Dan komt bij de soldaten het bericht binnen dat Nederland heeft gecapituleerd. Enkele Duitsers komen met een witte vlag naar Fort Honswijk toe en het fort wordt overgenomen. De soldaten moeten hun pistool, helm en kaarten bijeenleggen.⁹ Na enkele uren wachten worden de soldaten naar Arnhem afgevoerd en met de trein naar Duitsland getransporteerd. Via Samellager Bathorn (ten zuiden van Emmen) werden de officieren doorgevoerd naar Weinsberg bij Heilbronn.¹⁰

In gebruik door de Luftwaffe

Tijdens de Tweede Wereldoorlog gebruikte de Luftwaffe het fort als verzamelplaats van Nederlandse munitie, dat vervolgens werd doorgevoerd naar Duitsland.¹¹ In het voorjaar van 1945 werd het land weer onder water gezet. In april 1945 werd Fort Honswijk gebombardeerd, maar er was weinig schade.

Na de bevrijding

Nadat de Canadese bevrijders het negentiende-eeuwse fort op 12 mei 1945 vrijgeven, wordt het gebruikt als bewaringskamp voor de zwaarste categorie oorlogsmisdadigers. Tevens is er het ondervragingskamp van het Bureau Nationale Veiligheid gevestigd. Fort Honswijk krijgt daarmee een belangrijke rol voor de veroordeling van oorlogsmisdadigers.

Half juni 1945 zitten er 41 gevangenen, waaronder 14 vrouwen. Ze worden bewaakt door honderd mannen van de Binnenlandse Strijdkrachten. Het regime wordt door een arts beschouwd als een middeleeuwse kerkerstraf.¹²

Hier zitten ook opgepakte NSB-ers en kampbeulen, waaronder de latere ‘Drie van Breda’. Bewakers op het fort maken zich schuldig aan mishandelingen, vernederingen en pesterijen. De discipline is streng en medeleven met de gevangenen is niet aan de orde.¹³ Zo wordt volgens meerdere kranten¹⁴ ‘de geniepige Kotälla‘ buiten urenlang vastgehouden in een kleine door prikkeldraad omgeven afrastering, die de ironische naam ‘rozentuin’ draagt. Een gedetineerde wordt vijf maanden opgesloten in een kolenhok op 10 meter diepte en mag alleen ’s nachts 5 minuten luchten.¹⁵

De Amersfoortse kampbeul Jacobus Ammerdorffer (32) zit opgesloten in Fort Honswijk. Hij pleegt zelfmoord (maar kan ook een ongeluk zijn) en neemt in zijn dood Swerus (Joep) Copier (23) mee.

Op 2 december 1946 breekt er brand uit in een SS-barak, waar 20 SS-ers opgesloten zitten. Omdat de kampcommandant van Honswijk meent dat Schalkwijk niet over een brandweer beschikt, wordt de brandweer van Culemborg opgeroepen.

Gemiddeld zijn er 400 tot 500 gevangenen op het Fort. Voor de Korps Politietroepen wordt vlakbij de toren een barak gebouwd.

Muurschilderingen

Ruim 300 bijzondere muurschilderingen en illustraties in Fort Honswijk zijn bij restauratiewerkzaamheden bewaard gebleven. Ze beschrijven op vaak aangrijpende wijze het gebruik en bewoning van het militaire complex en met name uit de periode dat er sprake was van naoorlogse gedetineerden.

Honswijk-expert Johan van der Gun is vrijwilliger bij de stichting Fort Honswijk-Everdingen en bracht de schilderingen in kaart. In deze video vertelt hij welke bijzondere verhalen erachter schuil gaan.

De levensboom is te vinden in een voormalige ondervragingsruimte. De vermeldde namen zijn: W. Müller, Henk Müller, Bob Kurth, Jac. Kooper, Tonij Meertens, Huib Spruijt, Jean Heijneman, Piet Franken, Willy Müller, W. Nooten, W. v.d. Werff, Klaus Alles, Jan v. Dijk, Jaap Brauwer, Douwe Pauw. Arie Pauw, Klaas Groenhof. Drie namen van lokale NSB-ers zijn in de jaren 70 op verzoek van Schalkwijkse inwoners weggepoetst.

In 1948 wordt vastgesteld dat de Nieuwe Hollandse Waterlinie geen functie meer heeft in de landsverdediging. In 1951 vervalt de functie van verdedigingswerk en is de Kringenwet niet meer van toepassing.

Tot 1968 is Fort Honswijk in gebruik bij de Luchtmacht. De militairen maken vanaf 1960 niet meer gebruik van de toren en de contrescarpgalerij. Het verval begint.

Het fort krijgt op 24 mei 1961 bezoek van Prins Bernhard, die als Inspecteur-Generaal van de Koninklijke Luchtmacht alle gebouwen bezoekt. Hij komt per helikopter aan.

Munitierenovatie

Op 12 juni 1967 vindt in Lage Weide (Utrecht) een munitieramp plaats waarbij twee doden vallen en 140 mensen gewond raken. Hierop wordt besloten dat werkzaamheden en opslag van munitie niet meer in de stad mogen plaatsvinden. Daarop vestigt in 1968 de Landmacht zich in het fort en zet daar de munitierenovatie voort. Diverse gebouwen worden op het terrein neergezet. Deze werkzaamheden zouden tot 1996 voortduren.

Een inspecteur die in de jaren 70 en 80 inspecties uitvoerde, vertelde aan de maker van deze website dat de anti-statische middelen in 75% van de gecontroleerde situaties niet goed waren. Door statische vonken kon munitie ontploffen.

Dat er meerdere fouten worden gemaakt op Fort Honswijk blijkt uit een verklaring van minister De Ruiter in juli 1983. Die maand ontploft er een mijn tijdens een instructie in ’t Harde en vinden zeven mensen mensen de dood. Volgens de minister was de administratie in Honswijk niet in orde, waardoor er mijnen die moesten worden ontmanteld, zijn toegevoegd aan de voorraad instructiemijnen.¹⁶

Sluizen verdwijnen

In 1985 wordt de Lekdijk verzwaard en verdwijnt de inlaatsluis. De inundatiesluis wordt vervangen door een dam. Slechts één sluis is nog aanwezig en gerestaureerd.

Rond 2000 is het fort niet meer in gebruik door het leger. Een noodreparatie wordt in 2009 uitgevoerd. In 2013 verlaat Defensie het fort. Daarna voert de gemeente Houten opnieuw noodherstel uit. Sinds najaar 2016 is het fort eigendom van de gemeente Houten. Het fort is regelmatig opengesteld voor het publiek. Sinds 2021 maakt het fort onderdeel uit van de Werelderfgoedlijst.

Foto’s en film van Fort Honswijk

Onderstaande foto’s en filmbeelden zijn gemaakt in september 2015, nog voor de grote renovatie en na de twee noodrenovaties van 2009 en 2014. Bij deze noodrenovaties is alleen het hoogst noodzakelijke hersteld. Tussen 2020 en 2023 is er een grote renovatie uitgevoerd en zijn er bijzondere vondsten gedaan.

Noten

1. Algemeen Handelsblad – 10-12-1844 ↩︎
2. Houten historische bebouwing – J.A.M. Smits en O. Wttewaall (1990) ↩︎
3. Overzigt van Neêrlands verdedigingsmiddelen, Volume 1 – A.C.Th Gevers (1869) ↩︎
4. Arnhemsche courant – 26-11-1872 ↩︎
5. De Tijd: godsdienstig-staatkundig dagblad – 28-11-1872 ↩︎
6. Delftsche courant – 02-06-1880 ↩︎
7. Het nieuws van den dag : kleine courant – 19-08-1882 ↩︎
8. Twentsch dagblad Tubantia en Enschedesche courant – 12-01-1939 ↩︎
9. Het vaderland – 04-05-1960 ↩︎
10. Verslag van Willem Brederode in Het vaderland – 01-11-1960 ↩︎
11. De Beul van Amersfoort: Biografie van Josef Kotalla (1908-1979) – Richard Hoving (2019) ↩︎
12. De Beul van Amersfoort: Biografie van Josef Kotalla (1908-1979) – Richard Hoving (2019) ↩︎
13. Het Kamp Fort Honswijk 1945 – 1947 (2023), Hub Noteborn en Huub Gitz ↩︎
14. Trouw – 10-09-1946 ↩︎
15. Harlinger courant – 08-04-1949 ↩︎
16. Leeuwarder courant: hoofdblad van Friesland – 29-07-1983 ↩︎

Literatuur over Honswijk

Stelling van Honswijk: vestinglandschap aan de Lek

In dit boek beschrijft Douwe Koen het ontstaan en de ontwikkeling van de Stelling van Honswijk, van de eerste plannen in 1815 tot nu. De verdedigingswerken kregen de naam ‘Wachters aan de Lek’ omdat zij, samen met Fort Everdingen en het Werk aan het Spoel ten zuiden van de rivier, de vijand moesten beletten over en langs de Lek op te trekken. 

Bestel bij Amazon

Het kamp Fort Honswijk 1945

Kamp Fort Honswijk beschrijft voor het eerst de grimmige geschiedenis van een ondervragingscentrum, verafgelegen aan de Lek bij Schalkwijk. Het is een veelal onbekend verhaal, maar ook een ongemakkelijke waarheid. Aan de hand van bijzonder archiefmateriaal en illustraties ontrafelen de auteurs het verhoor en de bewaring van spionnen, politieke delinquenten en oorlogsmisdadigers in de periode 1945-1947. 

Bestel bij Amazon